गणेश आचार्य
प्रस्तावना
नेपाल राजनीतिक रूपले बहुपरिवर्तन भोगेको देश हो । तर आधारभुत जनताका समस्याहरु हल गर्न सकिरहेको छैन । २००७ सालको प्रजातान्त्रिक आन्दोलनदेखि २०६२/६३ को जनआन्दोलन, राजतन्त्रको अन्त्य, लोकतान्त्रिक गणतन्त्रको घोषणा हुँदै हालसम्मको यात्रामा कुनै बिश्वास र भरोसाक बाताबरण बन्न सकेको छैन । आज पनि जनताको अनुहारमा आशाभन्दा निराशा, आत्मबलभन्दा मोहभंग, र उन्नतिको बाटोभन्दा पलायनको वेदना गहिरिँदो छ।

राजनीतिक स्थायित्वको नारा जप्दै आएका दलहरू आफ्नै घोषणालाई धोका दिँदै नवउदारवादी र दलाल पुँजीवादी नीतिहरूको माध्यमबाट जनतालाई परनिर्भरतामा धकेलिरहेका छन् । यस्तो गहिरो संकटको समाधान संसदीय दलहरूको वर्तमान नीतिबाट सम्भव छैन। यसको एक मात्र विकल्प हो – बैज्ञानिक समाजवादी व्यवस्था।

त्यस मार्गमा अडिग, सैद्धान्तिक रूपमा स्पष्ट, र व्यावहारिक रूपमा इमानदार नेतृत्व गर्न सक्ने शक्ति भनेको क्रान्तिकारी समाजवादी धारणा बोकेको पार्टी मात्रै हुन सक्छ — जुन आजको अवस्थामा नेपालमा ठोस रूपमा प्रतिनिधित्व गरिरहेको छ नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी (मसाल) ले।

१. नेपालको वर्तमान संकटको स्वरूप
नेपालको राजनीतिक संकट बहुआयामिक छ। केवल सरकार परिवर्तन, नौटङ्की भ्रष्टाचार नियन्त्रण , वा विकासको अभाव होइन; यो संकटको जरो संरचनागत असमानता, शोषण–उत्पीडनको निरन्तरता, र नवउदारवादी मार्गचित्रको अन्धानुकरणमा छ। यो संकटलाइ ब्याख्याबेगर छोटोमा पोइन्ट वाइज यसरी पनि चित्रण गर्न सकिन्छ
– राजनीतिक अस्थिरता: गठबन्धनको राजनीति, कुर्सीको सौदा, विचारशून्यता।
– आर्थिक दुर्दशा: उत्पादन क्षेत्रको पतन, कृषि परनिर्भर, बृद्धिरहित रोजगारी, पलायन।
– सामाजिक असमानता: शिक्षा, स्वास्थ्य, रोजगारी, न्याय सबैमा वर्गीय विभाजन।
– संवैधानिक खोक्रोपन: नागरिक अधिकारहरू सिमित, राष्ट्रियताको भावना संकुचित।
बि स २००७ पछि प्राप्त उपलब्धिहरूमा विश्वास गुमेको छ, किनभने जनताले लिएको बलिदानको प्रतिफल जनताले हैन, सत्ताधारी दल–वर्गले भोगिरहेको छ।
२. नवउदारवाद र दलाल पुँजीवादको संकट
नेपालमा २०४७ पछि देखिएको खुला बजार–मुखी सुधारका नाममा नवउदारवादको आगमन भयो। नीतिगत रूपमा विदेशी निकायहरू (IMF, WB, ADB) ले निर्देशन दिएको निजीकरण, खुला व्यापार, सार्वजनिक सेवाको सटही जस्ता कदमहरू जनताका हितमा थिएनन्।
यसका परिणामहरूः
– स्वास्थ्य र शिक्षा निजीकरण, गरीब बहिष्कृत।
– कृषि व्यवसायीकरण, तर किसान ऋणमा डुबेका।
– रोजगारी घट्दै, युवाहरू पलायनमा बाध्य।
– स्वदेशी उद्योगहरूको खाडल, आयातमा निर्भरता।
यससँगै ‘दलाल पुँजीवादी’ तह तयार भयो — जो विदेशी एजेन्टको रूपमा काम गर्दैछ, राष्ट्रिय नीतिलाई जनताको हितभन्दा टाढा राख्दै गयो ।
३. परम्परागत दलहरूको वैचारिक दिवालियापन
नेपालको राजनीतिमा प्रमुख स्थान ओगटिरहेका दलहरू — चाहे सत्तामा होस् वा विपक्षमा — विचार, नीति र कार्यशैलीका हिसाबले मूलतः एउटै थालमा पकाइएका भिन्न-भिन्न परिकारजस्ता भइसकेका छन्। तिनीहरू सबैको साझा विशेषता हो – नवउदारवादी मार्गचित्रको अनुकरण, दलाल पुँजीवादी गठजोड र वर्गीय दृष्टिकोणको पूर्ण अनुपस्थिती।
नेपाली कांग्रेस
“लोकतन्त्र” को नाममा निजीकरण र उदारीकरणलाई संस्थागत गरेको दल।
सिद्धान्ततः मध्यमपन्थी, तर व्यवहारमा जनताको हैन, पूँजी बजार र विदेशी दातृ निकायहरूको सेवा गर्ने राजनीतिक दल ।
एमाले
“राष्ट्रियता”, “समृद्धि”, “सामाजिक न्याय” जस्ता आकर्षक नारा दिने तर न त वैकल्पिक आर्थिक मोडल प्रस्तुत गर्छ, न त श्रमिकमुखी राज्य निर्माणमा कुनै दृष्टि देखिन्छ।
माओवादी केन्द्र
कुनैबेला जनयुद्धमार्फत समाजवादी क्रान्तिको सम्भावना बोकेको यो शक्ति सत्तावादी संसदीयवादमा पतित भइसकेको छ।
आज तिनको आन्दोलनभन्दा सम्झौता, वर्गभन्दा सत्ता, सपनाभन्दा सौदाबाजीमा झुकाव स्पष्ट देखिन्छ।
४. दक्षिणपन्थी र नव–लोकप्रियताको द्वैध संकट: राप्रपा र रास्वपा
अबको खतरा केवल परम्परागत दलहरूबाट होइन; वैकल्पिकजस्ता देखिने तर वर्ग–शत्रुका लागि काम गर्ने शक्तिहरूबाट पनि छ। त्यसमध्ये दुई प्रमुख हुन् — राप्रपा र रास्वपा (RSP)।
🔹 राप्रपा: सामन्तवादको पुनर्संरचना गर्ने परियोजना
राप्रपा खुल्ला रूपमा हिन्दु–राज्य, राजसंस्थाको पुनर्स्थापना, र विगतको वर्गीय विभाजनमा आधारित समाज संरचना लाई पुनर्स्थापित गर्न खोजिरहेको शक्ति हो। यसले निम्न कामहरु गर्छ
– धर्मको नाममा विभाजन र उन्मादको राजनीति गर्छ,
– जनता बीच भ्रम फैलाएर गणतन्त्रप्रति वितृष्णा बढाउँछ,
– शासक वर्गको विगत फर्काउने असफल र खतरनाक सपना देखाउँछ।
🔹 रास्वपा (RSP): अराजनीतिकताको राजनीतिक खेल
रास्वपा सैद्धान्तिक रूपले कुनै ठोस वैचारिक धरातलमा आधारित छैन। यसको उदय राजनीति प्रति जनताको वितृष्णा लाई प्रयोग गरेर भएको हो ।
– यसले “हामी अरूजस्ता होइनौं” भन्ने भावनात्मक प्रचार गरे पनि व्यवहारमा यथास्थितिवादकै शुद्ध नक्कल हो।
– संसद, गठबन्धन, मन्त्रालय र पदको लोलुपता छिट्टै उजागर भयो।
– नीति, दृष्टिकोण वा वर्गीय दृष्टि शून्य छ।
रास्वपाले जनता बीच “राजनीति भनेको गन्हाउने कुरा हो” भन्ने सोचलाई बढावा दिएको छ, जुन क्रान्तिकारी चेतना निर्माणमा बाधक बनिरहेको छ।
५. विकल्प : बैज्ञानिक समाजवादतर्फको यात्रा
बैज्ञानिक समाजवाद भनेको केवल नारामा समाजवाद भन्ने होइन। यो त उत्पादन प्रणालीमा आम जनताको स्वामित्व, वर्गीय मुक्ति, र आर्थिक–सामाजिक समानताको सुनिश्चितता हो।
यसको आधारभूत विशेषताहरू:
– उत्पादनका साधनहरूमा श्रमिक वर्गको स्वामित्व,
– सार्वभौम र निःशुल्क शिक्षा–स्वास्थ्य,
– कृषि र श्रममा आत्मनिर्भरता,
– सहकारी उत्पादन प्रणाली,
राष्ट्रिय सम्पत्तिमा विदेशी हस्तक्षेपको अन्त्य।
नेपालको सन्दर्भमा, यो व्यवस्था आर्थिक स्वाधीनता, वर्गीय न्याय र संरचनागत पुनर्निर्माणको माध्यम बन्न सक्छ।
६. परिपक्व, बौद्धिक र निष्ठावान नेतृत्वको आवश्यकता
आजको संकट नीतिको मात्र होइन, नेतृत्वको संकट पनि हो। यथास्थितिवादी दलहरूको नेतृत्व वर्ग अपरिपक्व, प्रचारमुखी र सत्तामुखी छ।
यथोचित नेतृत्वको विशेषता:
परिपक्वता: ऐतिहासिक र वर्गीय दृष्टिकोणमा आधारित निर्णय क्षमता, लामो रणनीतिक सोच।
बौद्धिकता: विचार, योजना र विमर्शको बलमा देशको दिशा निर्देश गर्न सक्ने क्षमता।
निष्ठा: सैद्धान्तिक प्रतिबद्धता, वर्गीय पक्षधरता र जन–उत्तरदायित्वप्रति अडिग निष्ठा।
यस्ता गुण बिना जनआन्दोलनको बलिदान मात्रै होइन, भविष्य पनि दलदलमा फस्छ।
७. यस्तो नेतृत्व सम्भव कहाँ छ?
नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी (मसाल) को विशेषता भनेकै सैद्धान्तिक स्पष्टता, व्यावहारिक नीति, र वर्गीय प्रतिबद्धता हो।
यसले नवउदारवाद, दलाल पुँजीवाद र साम्राज्यवादलाई सैद्धान्तिक रूपमा विरोध गर्दै आएको छ।
जन–स्तरमा संगठन निर्माण, वैचारिक प्रशिक्षण र वर्ग–चेतनाको प्रसारलाई प्राथमिकता दिएको छ।
यसको नेतृत्व परिपक्व, प्रचारमुखी होइन, कार्यमुखी छ — जो नारा भन्दा व्यवहार, कार्यक्रमभन्दा परिणाममा विश्वास गर्छ।
सत्ताको राजनीति होइन, समाज परिवर्तनको आन्दोलन यसको लक्ष्य हो।
यस पार्टीले वैचारिक अस्पष्टता, व्यावहारिक विचलन, र सत्ताकै लागि सिद्धान्त बेच्ने प्रवृत्तिको विकल्पको रूपमा आफूलाई उभ्याउँदै आएको छ। साँचो अर्थमा क्रान्तिकारी समाजवादी मार्ग रोज्न चाहनेका लागि यो एकमात्र संगठित, निष्ठावान र विवेकशील विकल्प हो।
निष्कर्ष
नेपालको राजनीतिक संकट कुनै ‘पार्टीको कमजोरी’ मात्र होइन; यो शोषणमूलक, दलालमुखी, र नवउदारवादी राज्य संरचना को परिणाम हो। संकटको समाधान पुराना दलहरूको भागबण्डा र मोलतोलमा छैन, न त धर्म–जाति, मत वा जातीयतामा विभाजित राजनीतिक बलहरूमा छ।

संपूर्ण संकटको निकास हो — बैज्ञानिक समाजवादको स्थापना र वर्गीय मुक्ति, जसको नेतृत्वमा मात्र नेपालले राष्ट्रिय एकता, आर्थिक समृद्धि र सामाजिक न्यायको स्थायी आधार बनाउन सक्छ। त्यो नेतृत्व भनेको आजको अवस्थामा नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी (मसाल) मात्र हो, जसले आफ्नो बर्तमान र भविष्यलाई जनताको मुक्ति र समृद्धिको लागि समर्पित गरेको छ।

जनताले यो चेतनालाई आत्मसात गर्न र त्यसका लागि संगठित हुन सके, तब मात्र हाम्रो देशले मध्यमयुगीन सामन्ती पुँजीवादी संरचनाबाट मुक्त भएर नयाँ युगको थालनी गर्न सक्नेछ।