गणेश आचार्य

यहा माक्र्सवादको आधारभुत कुरा भन्दा पनि यसको बारेमा मिनिमम ज्ञान् लिन चाहाने नया पाठकलाइ केन्द्रीत गरेर धेरै अध्ययनको रुचि नराख्ने पाठकलाइ रुचि जगाउने उदेश्यले सरल र छोटो ब्याख्या मात्र गरिएको छ । मार्क्सवाद भन्नाले यस्तो विचारधारालाई बुझिन्छ जसले समाज, अर्थतन्त्र, राजनीति र इतिहासको विश्लेषण एक विशेष कोणबाट गर्छ। यसको मूलमा वर्ग संघर्षको विचार छ — समाजमा दुई मुख्य वर्ग हुन्छन्: एक वर्गसँग सम्पत्ति, शक्ति र उत्पादनका साधनहरू हुन्छन्; अर्को वर्गसँग केही हुँदैन र उसले श्रम गरेर जीवन धान्नुपर्छ।

मार्क्सवादको सुरुवात जर्मनीका विचारक कार्ल माक्र्स र फ्रेडरिक एङ्गेल्सले १९औँ शताब्दीमा गरे। उनीहरूले देखेका थिए कि पूँजीवादी समाजमा श्रमिकहरू शोषणमा परेका छन्, धनी अझ धनी बन्दै गएका छन् र गरिबको जीवन झन् कष्टकर बन्दै गएको छ। यो अन्यायपूर्ण अवस्था कहिलेसम्म रहने? परिवर्तन कसरी सम्भव छ? यस्तै प्रश्नहरूको उत्तर खोज्दै गर्दा उनीहरूले विकास गरेका विचार नै मार्क्सवाद हो।

कार्ल माक्र्सले भनिरहेका थिए कि इतिहास सधैं वर्ग संघर्षको इतिहास हो। पहिले दास र मालिकबीच संघर्ष थियो, पछि सामन्त र किसानबीच। अहिले श्रमिक र पूँजीपतिबीच संघर्ष जारी छ। समाज सधैं परिवर्तनमा रहन्छ, र त्यो परिवर्तनको प्रमुख शक्ति भनेको वर्ग संघर्ष नै हो। जब उत्पीडित वर्ग एकजुट हुन्छ, तब पुरानो सामाजिक संरचना भत्किन्छ र नयाँ प्रणालीको जन्म हुन्छ।

मार्क्सको विचारमा, श्रमिक वर्गले आफूमाथि भइरहेका शोषण र अन्यायको पहिचान गर्नुपर्छ। उनीहरू जागरूक भएर संगठित हुन्छन्, लड्छन् र अन्ततः सत्ता हातमा लिएर सबैलाई समान अवसर र जीवन सुनिश्चित गर्ने व्यवस्था बनाउँछन्। मार्क्सवादको अन्तिम लक्ष्य एक यस्तो समाज हो जहाँ कुनै वर्ग हुँदैन, कोही शोषक हुँदैन र सम्पत्ति सबैको साझा स्वामित्वमा हुन्छ।

मार्क्सवाद अनुसार आजको समाज पूँजीवादी प्रणालीमा आधारित छ। पूँजीवाद भन्नाले त्यस्तो व्यवस्था जसमा केही मानिससँग उत्पादनका साधनहरू हुन्छन् — जस्तै: कारखाना, जमीन, बैंक, उद्योग आदि। तिनीहरूले ती साधनहरू प्रयोग गरेर नाफा कमाउँछन्, तर नाफा कमाउनका लागि श्रमिकहरूको श्रम प्रयोग हुन्छ। श्रमिकहरूले तलब पाउँछन्, तर उनीहरूले सिर्जना गरेको मूल्यको एक ठूलो भाग पूँजीपतिले लिन्छन्। यही हो श्रमको शोषण।

मार्क्सले यस प्रक्रियालाई “अतिरिक्त मूल्य” (Surplus Value) सिद्धान्तमार्फत व्याख्या गरे। श्रमिकले दिनभर काम गर्छ, उसले उत्पादन गर्ने वस्तु वा सेवाको मूल्य धेरै हुन्छ, तर उसले पाउने तलब त्यसको एक अंश मात्र हुन्छ। बाँकी नाफा पूँजीपतिले राख्छ। यही शोषणका कारण समाजमा असमानता बढ्दै जान्छ, सामाजिक असन्तुलन पैदा हुन्छ, र अन्ततः विद्रोह जन्मिन्छ।

मार्क्सले एउटा यस्तो प्रणालीको कल्पना गरेका थिए जुन पूँजीवादभन्दा पर हो — त्यो हो समाजवाद। समाजवादमा उत्पादनका साधनहरू निजी व्यक्तिको होइन, राज्य वा समुदायको स्वामित्वमा हुन्छ। श्रमिक वर्ग सत्ता चलाउँछ। सबै नागरिकहरूलाई शिक्षा, स्वास्थ्य, रोजगार, आवास आदि आधारभूत सुविधा समानरूपमा उपलब्ध हुन्छ। समाजवादको उद्देश्य हुन्छ — शोषणको अन्त्य र समानताको स्थापना।

समाजवादपछि मार्क्सले कल्पना गरेको अर्को चरण हो साम्यवाद। यो सबैभन्दा परिष्कृत र आदर्श अवस्था हो, जहाँ कुनै वर्ग हुँदैन, कुनै सरकारको आवश्यकता हुँदैन, सम्पत्ति सबैको साझा स्वामित्वमा हुन्छ, र सबै मानिसहरू स्वतन्त्र, समान र सहकार्यमा आधारित जीवन बाँच्छन्। साम्यवादमा हरेक मानिसले आफ्ना क्षमता अनुसार योगदान दिन्छ र आवश्यकताअनुसार लिन्छ। यसलाई मार्क्सले भनेका थिए — “From each according to his ability, to each according to his needs.”

मार्क्सवादी विचार अनुसार समाजको विकास एक निश्चित प्रक्रियामा अगाडि बढ्छ — सुरूमा आदिम सामुदायिक समाज थियो जहाँ सबै कुरा साझा हुन्थे। पछि दास प्रथा सुरु भयो, त्यसपछि सामन्तवाद आयो, अनि पूँजीवाद। पूँजीवाद पछि समाजवाद आउँछ, अनि अन्ततः साम्यवाद। यो क्रम ऐतिहासिक भौतिकवाद भनिने सिद्धान्तमा आधारित छ, जसअनुसार समाजको रूपान्तरण भौतिक अवस्था र उत्पादन पद्धतिहरूको परिवर्तनसँग गाँसिएको हुन्छ।

मार्क्सवाद केवल आर्थिक दृष्टिकोण होइन, यो एउटा सामाजिक आन्दोलन पनि हो। यसले श्रमिक, गरिब, महिलाहरू, जातीय अल्पसंख्यकजस्ता उत्पीडित वर्गहरूको मुक्तिको आवाज उठाउँछ। संसारका धेरै देशहरूमा क्रान्तिहरूको प्रेरणा यही विचारधाराबाट लिइएको छ। जस्तै, १९१७ मा रसियाको बोल्शेभिक क्रान्ति मार्क्सवादी सिद्धान्तमा आधारित थियो। त्यसपछिका दशकमै चीन, क्युबा, भियतनाम, उत्तर कोरिया आदि देशहरूले पनि मार्क्सवादलाई अपनाए।

नेपालमा पनि मार्क्सवादको प्रभाव निकै गहिरो रहँदै आएको छ। नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी २००६ सालमा स्थापना भएको थियो। समयक्रममा विभाजन, मिलन, आन्दोलन र सशस्त्र संघर्ष हुँदै पार्टीहरू परिवर्तन हुँदै गए। तर तिनीहरूको वैचारिक जरो भने मार्क्सवादमै थियो।

आजको सन्दर्भमा पनि जब हामी गरिबी, बेरोजगारी, सामाजिक असमानता, श्रमिक अधिकार, महिलाको अधिकार, शिक्षा, स्वास्थ्य, र जीवनस्तरका बारेमा सोच्दछौं, तब मार्क्सवादका विचारहरू अझै पनि सान्दर्भिक देखिन्छन्। श्रमको मूल्य के हो? नाफाको स्रोत के हो? समाजमा समृद्धि कसले सिर्जना गर्छ? को लाभ लिन्छ? यी सबै प्रश्नहरूको उत्तर खोज्न मार्क्सवाद उपयोगी हुन सक्छ।

मार्क्सले देखेको सपना थियो — एकजुट श्रमिक वर्ग, समान अवसर, र विभेदरहित समाज। यद्यपि संसारमा विविध परिस्थितिका कारण त्यस सपनालाई पूर्ण रूपमा व्यवहारमा उतार्न सकिएको छैन, तर त्यो सपना अझै पनि प्रेरणाको स्रोत भइरहेको छ ।

मार्क्सवाद कुनै समाप्त विचार होइन। यो लगातार छलफल, संशोधन र विकासको प्रक्रियामा रहेको विचारधारा हो। यसलाई व्यवहारमा उतार्ने तरिका देशको परिस्थिति, समय र सामाजिक संरचनासँग मेल खानुपर्छ। तर यसको मूल मर्म — न्याय, समानता र श्रमिकको मुक्ति — सबै युग र समाजमा सान्दर्भिक रहनेछ।

श्रम नै सृष्टिको आधार हो। श्रमिक नै संसार निर्माण गर्ने मूल शक्ति हो। तर जबसम्म श्रमिकहरू सशक्त, संगठित र सचेत हुँदैनन्, तबसम्म उनीहरूको श्रमको मूल्य अरूले लिइरहन्छन्। मार्क्सवाद त्यसैको विरुद्ध आवाज हो — श्रमिकको चेतना, संगठित शक्ति र सामाजिक परिवर्तनको सपना हो।

आज पनि संसारका कुना–कुनामा मानिसहरू समानताको खोजीमा छन्। कोही गरिबी हटाउने सपना देख्दैछन्, कोही विभेदको अन्त्य गर्न चाहन्छन्, कोही श्रमिक हकको लडाइँ लडिरहेका छन्। यी सबै सपना, संघर्ष र लक्ष्यहरूलाई मार्क्सवादले दिशा दिन सक्छ।

मार्क्सवाद भन्नाले केवल एक पुस्तक पढ्ने कुरा होइन, यो त जीवन बुझ्ने तरिका हो। समाजलाई हेर्ने दृष्टि हो। अन्याय देखेर आँखा नझिम्क्याउने साहस हो। र त्यो साहस जब जन–जनमा फैलन्छ, तब मात्रै साँचो परिवर्तन सम्भव हुन्छ।

(लेखक , गणेश आचार्य ,राष्ट्रिय जनमोर्चा दाङ जिल्ला अध्यक्ष , हुनुहुन्छ )