गणेश आचार्य
प्रस्तावना
मानव समाज सधैँ परिवर्तनमा रहन्छ। समाजमा युगअनुसार नयाँ विचार, संरचना, शक्ति सम्बन्ध, मूल्य र प्रणालीहरू विकसित हुँदै जान्छन्। यही परिवर्तनको प्रक्रिया कसरी हुन्छ भन्ने कुरा बुझ्नका लागि माक्र्सवादी दर्शन एक वैज्ञानिक माध्यम हो। माक्र्सवादी दर्शनले समाजको संरचना, इतिहास, अर्थतन्त्र र वर्गीय सम्बन्धलाई वैज्ञानिक दृष्टिले विश्लेषण गर्छ। यो दर्शन समाजको असमानता, श्रमको शोषण र वर्गीय विभाजनका जरा समातेर एउटा नयाँ न्यायपूर्ण, समान र शोषणविहीन समाजको निर्माण गर्ने लक्ष्य बोकेको दर्शन हो।

माक्र्सवादी दर्शन के हो?
माक्र्सवादी दर्शन भन्नाले समाजलाई भौतिक तथा वर्गीय दृष्टिकोणबाट विश्लेषण गर्ने सोचाईलाई जनाइन्छ।
यो दर्शनले भन्छ –“मानव इतिहासको सबै चरणमा समाज मुख्यतः दुई वर्गमा विभाजित रहन्छ — एक शोषक वर्ग र अर्को शोषित वर्ग। यिनको संघर्ष नै समाज परिवर्तनको मूल शक्ति हो।”
यस दर्शनको उद्देश्य हो — समाजमा व्याप्त आर्थिक, सामाजिक र राजनीतिक अन्यायको अन्त्य गरी, सबै मानिस बराबरी र सम्मानका साथ बाँच्न सक्ने नयाँ व्यवस्था स्थापना गर्नु।

* माक्र्सवादी दर्शनका मुख्य आधारहरू
माक्र्सवादी दर्शन तीन आधारभूत सिद्धान्तहरूमा आधारित छ:

१. द्वन्द्वात्मक भौतिकबाद (Dialectical Materialism)
👉 भौतिकबाद (Materialism):
माक्र्सवादी दर्शन अनुसार, संसारको मूलभूत आधार भौतिक वस्तु (matter) हो, चेतना होइन। चेतना अर्थात् सोच, विचार, भावना आदिको विकास पनि भौतिक जीवन अवस्थाबाट हुन्छ।

👉 द्वन्द्ववाद (Dialectics):
संसार स्थिर छैन, सधैँ परिवर्तनशील छ। यो परिवर्तन आन्तरिक द्वन्द्वको परिणाम हो। हरेक वस्तु वा समाजमा परस्परविरोधी तत्वहरू हुन्छन्, जसको अन्तर्संघर्षले नयाँ अवस्था जन्माउँछ।

✳ विशेषताहरू:
परिवर्तनशीलता: हरेक वस्तु, समाज वा अवस्था समयसँगै बदलिन्छ।
आपसी सम्बन्ध: सबै प्रक्रिया एक-अर्कासँग जोडिएका हुन्छन्।
आन्तरिक द्वन्द्व: परिवर्तन बाह्य नभई भित्रबाट सुरु हुन्छ।
मात्रा र गुणको रूपान्तरण: थोरै थोरै परिवर्तनहरू मिलेर एक दिन गुणात्मक परिवर्तन ल्याउँछ।
उदाहरण: पानीलाई तातो बनाउँदै जाँदा अन्ततः त्यो बाफमा परिणत हुन्छ। त्यस्तै, समाजमा थोरै थोरै असन्तुलन अन्ततः ठूला परिवर्तनमा परिणत हुन्छ।

२. ऐतिहासिक भौतिकवाद (Historical Materialism)
यो सिद्धान्तले भन्छ कि इतिहासको विकास आर्थिक प्रणाली र उत्पादन सम्बन्धको विकास हो। मानिसहरूले कसरी उत्पादन गर्छन्, को मालिक हुन्छ, को श्रम गर्छ भन्ने कुराले समाजको रूप र दिशा निर्धारण गर्छ।

✳ मुख्य अवधारणाहरू:
आधार (Base): उत्पादनका साधन (जस्तै: जमिन, प्रविधि, श्रमिक) र उत्पादन सम्बन्ध (मालिक-श्रमिक)।

अधिरचना (Superstructure): धर्म, कानुन, राजनीति, शिक्षा, संस्कृति आदि।

➡ जब आधार परिवर्तन हुन्छ (जस्तै उत्पादन प्रणालीमा नयाँ प्रविधि आउनु), अधिरचना पनि परिवर्तन हुन्छ (जस्तै समाजका मान्यताहरू बदलिनु)।

✳ समाज विकासका चरणहरू:
आदिम साम्यवाद – सबैले मिलेर श्रम गर्थे, स्वामित्व सामूहिक थियो।

दास प्रथा – शक्तिशालीहरूले कमजोरलाई श्रम गर्न बाध्य पार्थे।

सामन्तवाद – जमिनधनी र कृषकबीच शोषणमा आधारित सम्बन्ध।

पूँजीवाद – उत्पादनका साधन थोरैको स्वामित्वमा, श्रमिकले श्रम बेच्छ।

समाजवाद – उत्पादनका साधन सामूहिक स्वामित्वमा, श्रमिक वर्गको शासन।

साम्यवाद – वर्गविहीन, शोषणविहीन समाज। समानता, स्वतन्त्रता र सामूहिकता।

३. वर्ग संघर्षको सिद्धान्त
माक्र्सवादी विचार अनुसार, समाजमा हुने सबै परिवर्तनको जरो वर्ग संघर्ष हो।

वर्ग के हो?
वर्ग भन्नाले उत्पादन सम्बन्धमा रहेको फरक भूमिकाका आधारमा बनेका समूहहरू हुन् —
शोषक वर्ग (जसले स्वामित्व गर्छ)
शोषित वर्ग (जसले श्रम गर्छ)

संघर्ष किन हुन्छ?
शोषक वर्ग लाभ कमाउन श्रमिक वर्गको श्रमको उचित मूल्य दिन चाहँदैन। यही अन्यायविरुद्ध श्रमिकमा असन्तोष बढ्छ, चेतना आउँछ, र संघर्ष सुरु हुन्छ।

संघर्षको परिणाम:
यो संघर्ष क्रमशः गहिरिँदै जान्छ र अन्ततः सामाजिक रूपान्तरण अर्थात् नयाँ व्यवस्थाको स्थापना गराउँछ।

समाजवाद र साम्यवाद
माक्र्सवादी दर्शन अनुसार समाज परिवर्तनको अन्तिम लक्ष्य हो — साम्यवाद। त्यसको बाटो भने समाजवाद हो।

⏩ समाजवाद:
उत्पादनका साधनहरू समाज वा राज्यको स्वामित्वमा हुन्छन्।
उत्पादन लाभका लागि होइन, जनताको आवश्यकताको लागि हुन्छ।
शिक्षा, स्वास्थ्य, रोजगारीमा समान पहुँच हुन्छ।
श्रमिक वर्गको शासन हुन्छ।

⏩ साम्यवाद:
वर्गीय विभाजन अन्त्य हुन्छ।
राज्यको आवश्यकता समाप्त हुन्छ।
“प्रत्येकबाट उसको क्षमता अनुसार, प्रत्येकलाई आवश्यकता अनुसार” भन्ने सिद्धान्त लागू हुन्छ।
शोषणविहीन, स्वतन्त्र र समानतामा आधारित समाज स्थापना हुन्छ।

माक्र्सवादी दर्शनका विशेष विशेषता
✅ वैज्ञानिक सोच:
माक्र्सवाद भावनामा होइन, तथ्य र विश्लेषणमा आधारित दर्शन हो। यसले समाज र इतिहासलाई वैज्ञानिक तरिकाले बुझ्ने विधि दिन्छ।
✅ व्यवहारिक दृष्टिकोण:
यो दर्शन केवल सोच्ने कुरा होइन, व्यवहारमा लागू गर्न मिल्ने नीति र दृष्टिकोण हो। यसले सामाजिक अन्याय हटाउने उपाय पनि दिन्छ।
✅ समानताको पक्षपाती:
माक्र्सवाद भन्छ – सबै मानिस बराबर हुन्। कोही पनि जन्मजात मालिक वा श्रमिक हुँदैन, समाजले बनाएको संरचना बदल्न सकिन्छ।
✅ चेतना र सशक्तिकरण:
यसले श्रमिक वर्ग, उत्पीडित वर्गलाई चेतनशील बनाउँछ र परिवर्तनका लागि उठ्न प्रेरणा दिन्छ।

निष्कर्ष
माक्र्सवादी दर्शन समाजको गहिरो विश्लेषण गर्ने वैज्ञानिक विधि हो। यसले हामीलाई सिकाउँछ कि समाजमा देखिने शोषण, अन्याय र असमानता प्राकृतिक होइनन्, ती मानवले बनाएका संरचना हुन् — जसलाई बदल्न सकिन्छ। यो दर्शनले भन्छ: परिवर्तन सम्भव छ — यदि शोषित वर्ग एकजुट भएर संघर्ष गर्छन् भने। यस दर्शनको उद्देश्य केवल सरकार बदल्नु होइन, समाजको चरित्र बदल्नु हो। यस्तो समाज जहाँ सबैलाई सम्मान, समानता र अवसर मिलोस्।

त्यसैले, माक्र्सवाद केवल एउटा दर्शन होइन – यो मानव स्वतन्त्रता, समानता र न्यायको दिशामा अग्रसर विचारधारा हो, जुन आज पनि समसामयिक छ र भविष्यका लागि मार्गदर्शक हुन सक्छ।