गणेश आचार्य

नेपाली समाजमा राजनीतिक चेतना र सामाजिक समझको विकास अझै अधुरो छ । विभिन्न दल र पात्रहरू त्यस्ता छन् जसले कुनै पनि राजनीतिक घटनाक्रमलाई ऐतिहासिक वा सामाजिक संरचनाको आधारमा बुझ्न सक्दैनन् वा चाहादैनन । उनीहरूको निर्णय प्रायः व्यक्तिगत प्राथमिकता, दलगत स्वार्थ वा तत्कालीन लोकप्रिय धारामा केन्द्रित हुन्छ । यो प्रवृत्ति केवल राजनीतिक दलसम्म सीमित छैन , पत्रकार, नागरिक अगुवा, शिक्षक, बुद्धिजीवी , प्राध्यापक , वरिष्ठ अधिबक्ता र सामाजिक नेताहरूमा पनि देखिन्छ । परिणामस्वरूप निर्णयको दीर्घकालीन प्रभाव, ऐतिहासिक सन्दर्भ र वर्गीय सम्बन्धमा बेवास्ता हुन्छ ।
सामाजिक विज्ञानको दृष्टिले यस्तो प्रवृत्तिलाई पपुलरिज्म भनिन्छ । पपुलरिज्म भन्नाले जनप्रिय धारामा आधारित निर्णय लिनु हो । जुन प्रायः भावनात्मक प्रभाव वा लोकप्रिय भावना अनुसार निर्देशित हुन्छ । यसको प्रभावले समाजको चेतना सतही बनाउँछ र दीर्घकालीन दृष्टिकोण कमजोर हुन्छ । नेपाली राजनीतिक परिदृश्यमा राजनीतिक दल र पात्रहरूले ऐतिहासिक प्रक्रिया र उत्पादन सम्बन्धको आधारमा आफ्नो दृष्टिकोण निर्माण गर्न असमर्थ हुँदा परिणाम केवल अल्पकालीन लाभ र भ्रममै सीमित रहेको छ ।
ऐतिहासिक भौतिकवादले स्पष्ट यो पार्छ कि कुनै पनि राजनीतिक घटना केवल व्यक्तित्व वा तत्कालीन निर्णयको परिणाम होइन । यसको मूल कारण उत्पादन सम्बन्ध, वर्गीय संघर्ष, ऐतिहासिक शक्ति संरचना र सामाजिक असमानतामा निहित हुन्छ । नेपालको २०४६ सालको जनआन्दोलनको उदाहरण हेरौ । यस आन्दोलनको सफलता वा असफलता केवल नेताहरूको क्षमता वा रणनीतिक निर्णयमा निर्भर थिएन; यसका ऐतिहासिक कारणमा राज्यको सामाजिक संरचना, वर्गीय असमानता र लामो समयदेखि चली आएको सामाजिक दमन रहेका थिए । यदि हामी केवल नेताहरूको भूमिका र रणनीति मात्र हेर्छौं भने वास्तविक ऐतिहासिक सत्यलाई बेवास्ता गर्नुपर्छ । त्यस्तै २०६२–०६३ सालको दोस्रो जनआन्दोलनमा विभिन्न दल र नागरिक अगुवाहरूले अल्पकालीन लोकप्रिय धारालाई आधार बनाए । कतिपय दलहरूले तत्कालीन जनभावनालाई अपनाएर आफ्ना रणनीति निर्माण गरे, तर दीर्घकालीन सामाजिक न्याय र स्थायित्वको दृष्टिकोणमा ध्यान दिएनन् । परिणामस्वरूप राजनीतिक अस्थिरता जारी रह्यो र वर्गीय तथा सामाजिक असमानतामा ठूलो सुधार हुन सकेन । गणतन्त्र त स्थापना भयो तर त्यो अहिले सम्म सस्थागत हुन सकेन । राजनीतिक उपलब्धिका हिसाबले २०४६ को आन्दोलन ले भन्दा २०६२/०६३ ले धेरै प्राप्त गर्यो तर ति अलि धेरै धरातलीय यथार्थता भन्दा ज्यादा भाबनात्मक थिए ।

२०४६ मा स्थापना भएको बहुद्ल र २०६२/०६३ पछिको गणतन्त्रमा भिन्न भनेको राजाको ठाउँमा राष्ट्रपति राख्ने भन्दा खास केहि हैन । तर २०४६ भन्दा पहिलाको अवस्था धेरै भिन्न थियोे ।
पपुलरिज्मको प्रभाव केवल राजनीतिक दलमा सीमित छैन । यसले समाजको मानसिकता, शिक्षा, सञ्चार र सामाजिक व्यवहारलाई पनि प्रभावित गरेको छ । सतही लोकप्रियताको पछि लाग्दा जनता ऐतिहासिक सत्य र वास्तविकता बुझ्न कठिनाई महसुस गर्छन् । राजनीतिक निर्णय, नीति निर्माण र सामाजिक आन्दोलनहरू अल्पकालीन र सतही प्रभावमा सीमित रहन्छन् । पत्रकारिता र नागरिक नेतृत्वमा यही समस्या देखा पर्छ । पत्रकारहरूले प्रायः तत्कालीन पपुलर धारालाई विश्लेषणको आधार बनाउँछन् । नागरिक अगुवाहरू अल्पकालीन लोकप्रियताको पछि लागेर दीर्घकालीन सामाजिक सुधारको बाटो छोड्छन् । यस्तो प्रवृत्तिले समाजलाई भ्रममा राख्छ र ऐतिहासिक-सामाजिक चेतनाको विकासमा बाधक हुन्छ । नेपाली समाजमा नेतृत्वको सतही प्रवृत्तिले शिक्षा, स्वास्थ्य, आर्थिक नीति र सामाजिक सुधारका पहलहरूमा दीर्घकालीन लाभ कम गरेको देखिन्छ ।

क्रान्तिकारी दृष्टिकोणले यो समस्यालाइ गम्भीर चेतावनीको रूपमा लिन्छ । सत्य र यथार्थको बिस्लेसण भन्नाले केवल सतही घटनाक्रमको विश्लेषण होइन, तिनीहरूको ऐतिहासिक, भौतिक र सामाजिक कारणहरूको स्पष्ट समझ हो । क्रान्तिकारी नेताले घटनालाई केवल सतही नतिजाबाट होइन, उत्पादन सम्बन्ध र वर्गीय संरचनाबाट विश्लेषण गर्नुपर्छ । यसले व्यक्तिगत आलोचना वा लोकप्रिय भावना भन्दा माथि उठेर समग्र समाज र ऐतिहासिक प्रक्रिया बुझ्न मद्दत गर्छ । नेपाली दल र पात्रहरूले आफ्नो निर्णयमा ऐतिहासिक सन्दर्भ, वर्गीय द्वन्द्व र सामाजिक असमानताको आधार राख्नुपर्छ । कुनै आन्दोलन वा आन्दोलनको असफलता केवल नेताको कमजोरी होइन त्यसका ऐतिहासिक कारण वर्गीय संरचना र सामाजिक असमानतामा खोजिनुपर्छ । यसले नेता र समाज दुवैलाई दीर्घकालीन दृष्टिकोण अपनाउन प्रेरित गर्छ । लोकप्रिय मत र ऐतिहासिक सत्यबीचको द्वन्द्व नेपाली समाजको मुख्य चुनौती हो । केवल अल्पकालीन लोकप्रियताको पछाडि लागेर निर्णय गर्ने हो भने दीर्घकालीन लाभ, न्याय र स्थायित्व सुनिश्चित हुँदैन । राजनीतिक चेतना र सामाजिक नेतृत्वमा ऐतिहासिक दृष्टिकोण र भौतिकवादी विश्लेषणको विकास आवश्यक छ । केवल यति गरेमा समाजले अल्पकालीन भ्रम र पछुतोबाट मुक्त भई दीर्घकालीन सामाजिक न्याय र स्थायित्वको बाटोमा अघि बढ्न सक्छ ।

सत्यको बिस्लेसण बिना, निर्णय केवल भ्रम र असफलतामा सीमित रहन्छ । यसको लागि ऐतिहासिक सन्दर्भको मूल्याङ्कन, वर्गीय संरचना र उत्पादन सम्बन्धको अध्ययन, सामाजिक असमानता र शक्ति संरचनाको विश्लेषण, र दीर्घकालीन दृष्टिकोणमा आधारित नीति निर्माण गर्न आबस्यक हुन्छ । यी आधार अपनाइए मात्र नेपाली समाज सतही लोकप्रियताको फन्दाबाट मुक्त भएर ऐतिहासिक सत्यको मार्गमा अघि बढ्न सक्छ । लोकप्रिय मत र ऐतिहासिक सत्यको द्वन्द्व केवल विचारको स्तरमा होइन, यो नेपाली समाज र राजनीतिक चेतनाको मूल चुनौती हो । वर्तमानमा दल, नागरिक अगुवा र पत्रकारहरूले अल्पकालीन लोकप्रियताको पछि लागेर दीर्घकालीन लाभ र न्यायको बाटो गुमाइरहेका छन् । क्रान्तिकारी दृष्टिकोणले यही चेतावनी दिन्छ कि सत्यको बिस्लेसण बिनाको निर्णयले केवल भ्रम र असफलता ल्याउँछ । नेपाली समाजले ऐतिहासिक दृष्टिकोण, वर्गीय संरचना र सामाजिक असमानताको आधारमा निर्णय लिन सके मात्र स्थायित्व, न्याय र दीर्घकालीन प्रगति सुनिश्चित गर्न सक्छ ।
यसरी, लोकप्रिय मत र ऐतिहासिक सत्यबीचको द्वन्द्वलाई स्पष्ट बुझ्न र बौद्धिक चेतना विकास गर्न मात्र नेपाली समाज दीर्घकालीन सामाजिक परिवर्तनको मार्गमा अघि बढ्न सक्छ। सत्यको बिस्लेसण मात्र दीर्घकालीन न्याय र स्थायित्वको आधार हो । तर आजको नेपाली समाज र सामाजिक प्रवृत्ति त्यसको ठिक उल्टो बाटोमा छ ।