गणेश आचार्य
मानव सभ्यता सधैं पीडा, असमानता, अन्याय र शोषणसँग जुध्दै आएको छ । मानव जातिले जीवनका यी समस्याहरूको समाधान खोज्दै विविध चिन्तन–धाराहरू निर्माण गरेको इतिहास छ । तीमध्ये दुई ठूला धाराहरू विशेष महत्वका छन् । ति हुन धार्मिक दर्सन र माक्र्सवादी दर्सन । प्रारम्भिक दृष्टिले यी दुई धाराले पूर्ण फरक दृष्टिकोण अपनाएका जस्तो देखिन्छ । धार्मिक दर्शनले मानिसको आन्तरिक चेतना, नैतिकता, संयम, करुणा, सत्य र आत्म–परिष्कारलाई केन्द्रमा राख्छ भने मार्क्सवादले ऐतिहासिक–भौतिक दृष्टिकोणबाट समाजको संरचना, उत्पादन–सम्बन्ध, वर्गीय विभाजन र शक्ति असमानतालाई विश्लेषण गर्छ । तर गहिरो विश्लेषणले देखाउँछ कि दुवै धाराले अन्तिम लक्ष्यमा धेरै हदसम्म समान उद्देश्य बोकेका छन । न्याय, समानता, शोषणबिहिन समाज र मानब मुक्ति ।
धर्म मानव सभ्यताको प्रारम्भदेखि नै मानव जीवनको अभिन्न हिस्सा रह्यो । प्रारम्भिक मानव समुदायमा धर्म प्राय प्रकृति, सूर्य, चन्द्रमा, नदीनालाहरू, जनावर र प्राकृतिक घटनासँगको सम्बन्धमा आधारित थियो । प्रारम्भिक धार्मिक अभ्यासहरूले मानिसको चेतना, नैतिकता, व्यवहार र सामूहिक सहकार्यको विकासमा योगदान पुर्याए । जस्तै, शिकारी–संग्रहकर्ता समाजमा धार्मिक प्रचलनले समुदायमा सहकार्य, एकअर्काप्रति दया र संसाधनको समान वितरणलाई सुनिश्चित गरेको पाइन्छ ।
कालक्रमसँगै, मानवले अनुभवबाट सिक्दै धर्मलाई दार्शनिक, सामाजिक र आध्यात्मिक रूप दिन थाले । यसैक्रममा विभिन्न धार्मिक सम्प्रदायहरूले मानव जीवनको पीडा, अन्याय र असमानताको विश्लेषण गर्दै आफ्नै दृष्टिकोण प्रस्तुत गरे ।
वेदान्त र उपनिषद् लगभग १५००–५०० ई.पू. भारतमा उद्भव भए । यसले ब्रह्म (सर्वशक्तिमान), आत्मा (चित्त वा चेतनाको मूल), कर्म र पुनर्जन्मका सिद्धान्त प्रस्तुत गर्यो । मानव जीवनको अन्तिम उद्देश्य मोक्ष प्राप्ति हो, जसलाई नैतिक अनुशासन, सत्य, करुणा र आध्यात्मिक अभ्यासमार्फत हासिल गर्न सकिन्छ भन्ने विश्वास यसमा प्रकट हुन्छ । उपनिषद् र वेदहरूले भौतिक जीवनको सीमितताबाट माथि उठेर चेतनाको शुद्धीकरण र सामाजिक समानताको महत्व स्पष्ट पारे । यसै क्रममा आदर्श शासन, न्यायपूर्ण समाज र करुणामय शासनको अवधारणा पनि विकसित भयो ।
६–५ शताब्दी ई.पू.मा सिद्धार्थ गौतम (बुद्ध) ले बौद्ध धर्मको स्थापना गरे । उनले दुःखको मूल कारण लालसा, मोह, द्वेष र अहंकार ठाने । चार आर्य सत्य र अष्टाङ्गिक मार्गको माध्यमबाट उनले दुःखबाट मुक्ति—निर्वाण—प्राप्तिको मार्ग देखाए । बौद्ध धर्मले जात, पेशा र सामाजिक स्थिति भन्दा मानव चेतनाको विकासलाई केन्द्रमा राख्यो । यसले समभाव, करुणा र अहिंसालाई समाज सुधारको आधार बनायो । महावीरले ६–५ शताब्दी ई.पू.मा जैन धर्मको स्थापना गरे । यसले अहिंसा, सत्य, अस्तेय, ब्रह्मचर्य र अपरिग्रहमा आधारित जीवन–शैली प्रस्ताव गर्यो । जैन धर्मले आत्म–परिष्कार र सामाजिक समानताको महत्वलाई जोड दियो । यसले व्यक्तिगत नैतिकता र समाज सुधारलाई अटुट रूपले जोडेर मानिसको जीवनलाई उच्चतम आध्यात्मिक र नैतिक लक्ष्यतर्फ उन्मुख गर्यो । ७औं शताब्दी ई.स.मा अरबमा इस्लामको उद्भव भयो । पैगम्बर मोहम्मदले एकेश्वरवाद र सामाजिक न्यायको सिद्धान्तलाई स्थापित गर्दै सबै मानिसको समानता, दीन–हीनको अधिकार र गरीबको हकको पक्षमा बलियो संदेश फैलाए । इस्लामले समुदायमा न्याय, करुणा, दया र समानताको मूल्यमान्यता स्थापित गर्न सघायो ।
ईसाई धर्मको उद्भव १औं शताब्दी ई.स.मा येशू इसुबाट भयो । ईसाई धर्मले करुणा, प्रेम, दीन–हीनको पक्ष, नैतिक जीवन र न्यायपूर्ण समाज निर्माणमा जोड दियो । इसुका शिक्षाले गरीब, शोषित र अन्यायग्रस्तको समर्थन गर्ने सामाजिक क्रान्तिकारी भावलाई प्रकट गर्यो ।
इस्लामभित्र विकसित सूफी परम्पराले आत्म–अनुभूति, ईश्वरको प्रेम, समभाव र दमनविरोधी चेतनालाई सामाजिक सुधारको माध्यम बनायो । सूफी साधकहरूले राज्य, शासक र धनको दुरुपयोगविरुद्ध नैतिक र आध्यात्मिक विद्रोहको बाटो अपनाए ।
धार्मिक दर्शनको मुख्य सन्देश यस्तै थियो—मानव पीडा, अन्याय, लोभ, द्वेष र अत्याचारको अन्त्य गर्नु, मानव मुक्ति र समानताको खोज गर्नु । यसमा विधि फरक भए पनि उद्देश्य समान थियो । हिन्दू र बौद्ध दर्शन चेतनाको सुधारमार्फत समाज सुधार खोज्थे; इस्लाम र ईसाई धर्म सामाजिक न्याय र गरिबको पक्षमा विद्रोहको रूप दिन्थे ।
मार्क्सवादको उदय १८औं शताब्दीमा युरोपमा पूँजीवादी समाजको परिस्थितिबाट भयो । उद्योग–क्रान्ति, श्रमिक वर्गको शोषण, राजनीतिक असमानता र सामाजिक तनावले कार्ल मार्क्स र फ्रेडरिक एंगेल्सलाई ऐतिहासिक–भौतिक विश्लेषण गर्न प्रेरित गर्यो । मार्क्सवादको आधार ऐतिहासिक भौतिकवादमा छ । यसले मानव इतिहासलाई उत्पादन र श्रम सम्बन्धको आधारमा वर्गीय संघर्षको प्रक्रिया ठानेको छ ।
मार्क्सवादका मुख्य विश्वासहरू यसप्रकार छन् । पहिलो, मानव इतिहास वर्ग–संघर्षको इतिहास हो । दोस्रो, पूँजीपति वर्गले श्रमिक वर्गको शोषण गर्छ, र केवल संघर्ष र क्रान्ति मार्फत मात्र परिवर्तन सम्भव छ । तेस्रो, उत्पादनका साधन सामूहिक स्वामित्वमा आउँदा मात्र वर्गविहीन समाज निर्माण सम्भव हुन्छ । चौथो, न्याय र समानता समान उत्पादन अधिकार, समान पहुँच र राजनीतिक समानता मार्फत प्राप्त हुन्छ ।
मार्क्सवादले मानव पीडाको स्रोतलाई व्यक्तिगत चेतनामा होइन, सामाजिक–आर्थिक संरचनामा देख्छ । संरचनाले नै लोभ, शक्ति र दमन उत्पन्न गर्छ । त्यसैले समाधान पनि व्यक्तिगत नैतिकता वा आध्यात्मिक अभ्यासमा होइन, संरचनात्मक परिवर्तनमा छ । वर्ग उन्मूलन, उत्पादनका साधनको सामूहिक स्वामित्व, श्रमिक वर्गको राजनीतिक शक्ति, र ऐतिहासिक प्रक्रियाबाट मात्र सम्भव हुन्छ ।
धार्मिक दर्शन र मार्क्सवादबीच तुलनात्मक मूल्यांकन गर्दा स्पष्ट हुन्छ कि दुःखको स्रोत र समाधान, न्याय र समानताको दृष्टिकोण, र आदर्श समाजका दृष्टिकोणमा दुवैका दृष्टिकोण भिन्न भए पनि उद्देश्यगत साम्य छ ।
धार्मिक दर्शन मानव पीडालाई चेतनामा उत्पन्न लोभ, मोह, द्वेष, अहंकार र अन्य नकारात्मक प्रवृत्तिमा देख्छ । त्यसको समाधान अन्तर्मुखी चेतना, नैतिकता, करुणा, सत्य र आत्म–परिष्कारमा खोज्छ । मार्क्सवादले पीडा उत्पादन–सम्बन्ध र सामाजिक संरचनामा देख्छ र त्यसको समाधान संरचनात्मक रूपान्तरण र ऐतिहासिक क्रान्तिमा खोज्छ । दुवैले पीडा मानव–निर्मित र परिवर्तनयोग्य ठान्छन् ।
धार्मिक दर्शनमा समानता नैतिक र आध्यात्मिक मूल्यमा आधारित हुन्छ । बुद्धले जात, पेशा वा जन्मको आधारमा विभेद अस्वीकार गरे । इसुले गरीब, पीडित र अन्यायग्रस्तको पक्षमा उभिए । उपनिषद् र सूफी परम्पराले सबै मानव चेतनाको समान अंश रहेको मान्दै समभावको पक्षमा उभिए ।
मार्क्सवादमा समानता ऐतिहासिक, भौतिक र संरचनात्मक आधारमा उभिन्छ । उत्पादनका साधन, राजनीतिक शक्ति, श्रम–मूल्यको बराबरी र वर्गहीन समाज निर्माणमार्फत मात्र समानता सुनिश्चित हुन्छ । धार्मिक दर्शन र मार्क्सवाद दुवैमा शोषणविरोधी प्रतिरोध देखा पर्छ । धार्मिक दर्शनमा यो नैतिक विद्रोह हो—बुद्धले जातिवाद विरोध गरे, इसुले धनी–शासकको अन्यायविरुद्ध बोले, सूफीहरूले सत्ता र धनको दुरुपयोगको विरोध गरे । मार्क्सवादले यही शोषणविरोधी चेतनालाई ऐतिहासिक, सामाजिक र राजनीतिक रुपमा रूपान्तरण गर्छ ।
धार्मिक दर्शनले आदर्श समाजलाई आन्तरिक शुद्धता, नैतिक अनुशासन, करुणा, सत्य र समभावमा आधारित देखाउँछ । हिंसा, लोभ, द्वेष र दमनविहीन समाज नै धार्मिक आदर्श हो । मार्क्सवादले आदर्श समाजलाई भौतिक–सामाजिक समानतामा आधारित, वर्गविहीन, शोषणविहीन, उत्पादन र शक्ति समान वितरण भएको रूपले देखाउँछ । दुवैको सपना एउटै हो—पूर्ण मानव–मुक्ति ।
फरक मार्गमा छ । धार्मिक दर्शन अन्तर्मुखी—मनुष्य बदलियो भने समाज बदलिन्छ । मार्क्सवाद बहिर्मुखी—समाज बदलियो भने मनुष्य बदलिन्छ । धार्मिक दर्शन चेतनामा विश्वास गर्छ; मार्क्सवाद संरचनामा । धर्मले नैतिक सुधारमार्फत न्याय खोज्छ; मार्क्सवादले ऐतिहासिक–सामाजिक क्रान्तिद्वारा न्याय सुनिश्चित गर्छ ।
धार्मिक दर्शन र मार्क्सवादको उद्देश्यगत साम्य गहिरो छ । दुवैले मानव पीडा, अन्याय, विभेद र शोषणको अन्त्य खोज्छन् । फरक मार्ग र आधारमा भए पनि, दुवैले मानव मुक्ति, समानता र न्यायपूर्ण समाजको सपना देखेका छन् । धार्मिक दर्शन चेतनाको सुधारमार्फत न्याय खोज्छ; मार्क्सवाद संरचनागत सुधारमार्फत । दुवै मार्ग फरक भए पनि गन्तव्य एउटै—पूर्ण मानव मुक्ति, समानता, न्याय, र शोषणविहीन समाज ।
धार्मिक दर्शन र मार्क्सवादबीचको तुलना केवल विरोध–भिन्नताको अध्ययन होइन । यो मानव सभ्यताको दुई मार्गबाट खोजिएको समान लक्ष्यको अध्ययन हो । एउटाले चेतनालाई, अर्कोले संरचनालाई साधन बनाएर मानव मुक्ति खोज्छ । दुवै मार्ग फरक भए पनि गन्तव्य एउटै—पूर्ण मानव मुक्ति, समानता, न्याय, र शोषणविहीन समाज हो ।
माक्र्सवादका पर्बर्तक माक्र्स ले भने धर्मलाइ अफिम वा नसाको रुपमा परिभाषित गरेका थिए । किनकि धर्मले अलौकिक शक्तिको आस गर्न सिकाउछ भने माक्र्सवादले आस गरेर र हात थापेर हैन कर्म गरेर मात्र सफलता हासिल हुन्छ भन्न सिकायो । त्यसैले उदेश्य एउटै जस्तै देखिएपनि यिनिहरुमा आधारभुत रुपमै भिन्नता छ । धार्मिक दर्सनले सिद्धान्तत गलत कुरा नगरेपनि त्यो अभ्यासमा मान्छेलाइ परनिर्भर भएर बस्न सिकाउछ । धार्मिक दर्सनले भने झै परनिर्भर भएर बसेको भए समाज , बिज्ञान र प्रबिधिको आजको युगमा आइपुग्ने थिएन । यसैले माक्र्सवाद बिज्ञान हो । बिज्ञान सित अलौकिक र काल्पनिक कुरा मेल खादैन ।
