गणेश आचार्य
नेपाल बहुजातीय, बहुभाषिक, बहुसांस्कृतिक र बहुधार्मिक देश हो। यसको सांस्कृतिक विविधता हाम्रो राष्ट्रिय पहिचानको अमूल्य हिस्सा हो। तर, सामाजिक र वर्गीय असमानताका कारण यो विविधता कहिलेकाहीं द्वन्द्व र विभाजनको कारण पनि बनेको छ। नेपाली समाजमा रहेको वर्गीय, जातीय र सांस्कृतिक असमानताले गहिरो सामाजिक विभाजन निम्त्याएको छ, जसले समग्र राष्ट्रिय विकासलाई बाधा पुर्याइरहेको छ। यी असमानता र शोषणका कारण जनजीवन कठिन भएको छ र सामाजिक न्यायको माग तीव्र बनेको छ।
विगतका दशकीय आन्दोलनहरूले यी समस्याहरूको जरा नउखेलेको कारण आजसम्म पनि समाजमा व्यापक वर्गीय शोषण, सांस्कृतिक हनन र अन्याय व्याप्त छ। खासगरी कम्युनिस्ट नाममा रहेका कतिपय दल र नेतृत्वले आफ्नो वैचारिक प्रतिबद्धता र नैतिकतामा कमजोरी देखाएपछि जनमानसमा निराशा र अन्योल बढेको छ। यस्तो परिस्थिति नेपालमा राजनीतिक अस्थिरता र सामाजिक द्वन्द्वलाई निरन्तरता दिइरहेको छ।
तर, यी सबै समस्याबीच एउटा मार्ग पनि छ — वैज्ञानिक समाजवाद र कम्युनिस्ट विचारको सैद्धान्तिक प्रतिबद्धता। यसले मात्र वर्गीय शोषण, आर्थिक असमानता र सांस्कृतिक अन्यायको जरा माथि पुगी तिनीहरूको समाधान निकाल्न सक्छ।
१ नेपाली समाजको वर्गीय संरचना र गहिरो समस्या
नेपालको समाज धेरै तह र पक्षहरूमा विभाजित छ — जातीय, सांस्कृतिक, भाषागत र आर्थिक रूपमा। तर सबैभन्दा गहिरो विभाजन भनेको वर्गीय असमानता हो। नेपाली समाजमा किसान, मजदुर, दलित, जनजाती, मधेसी, महिला लगायतको वर्गलाई अझै पनि मुख्यधारा राजनीतिक, आर्थिक र सामाजिक प्रक्रियाबाट बहिष्कृत गरिएको छ। यी वर्गहरूलाई अवसर, शिक्षा र न्यायबाट वञ्चित गरिनु ठूलो अन्याय हो।
वर्गीय शोषणका कारण ती वर्गहरू निरन्तर गरीबी र अपमानको सिकार भइरहेका छन्। उनीहरूको उत्पीडन जारी रहँदा राष्ट्रिय समृद्धि र विकास असम्भव हुन्छ। वर्गीय विभाजनका कारण मात्र होइन, जातीय र सांस्कृतिक विभेदहरूले पनि सामाजिक रुपमै संकटमा पार्छ। विभाजनले राष्ट्रिय एकता कमजोर बनाएको छ र सशक्त राजनीतिक आन्दोलनको सम्भावना पनि कटौती गरेको छ।
वर्गीय दृष्टिकोणले मात्रै हामीले यी समस्या र तिनीहरूको गहिरो कारण बुझ्न सक्छौं। जसले जातीय, सांस्कृतिक र भाषागत भेदहरूलाई पनि आर्थिक र राजनीतिक असमानताको सन्दर्भमा हेर्न सघाउँछ। बैचारिक स्पष्टता बेगर राजनितिक आन्दोलनमा आउने लहड र भड्काबले समाजको आधारभुत समस्या पहिचान गर्न नै सक्दैन । समाधानको कुरा त धेरै टाढाको विषय हो ।
२ वैज्ञानिक समाजवाद र कम्युनिस्ट विचारको भूमिका
वैज्ञानिक समाजवादले वर्गीय शोषण र अन्यायको जरा माथि पुगी तिनीहरूको समाप्ति खोज्छ। यसले उत्पादनका साधनहरूमा समान पहुँच, श्रमको सम्मान र न्यायपूर्ण वितरणको सिद्धान्तलाई बलियो बनाउन प्रयास गर्छ। नेपालजस्तो सामाजिक विविधता र वर्गीय असमानता भएका देशका लागि यस्तो वैचारिक स्पष्टता अपरिहार्य छ।
कम्युनिस्ट विचारले वर्गीय संघर्षलाई इतिहासको विकासको मुख्य प्रेरक शक्ति मान्छ र तिनको समाप्ति मात्र नयाँ समाजको उदय हुनसक्ने बताउँछ। यो सिद्धान्तले सबै वर्गका शोषित, उपेक्षित र वञ्चितलाई एकजुट गराएर नयाँ न्यायपूर्ण समाजको निर्माणको बाटो देखाउँछ।
नेपालमा यस्ता विचार र सिद्धान्त बिना सामाजिक अन्याय, वर्गीय असमानता र सांस्कृतिक विभाजन हटाउन सकिंदैन। हामीले यी भेदहरूलाई राजनीतिक र आर्थिक सन्दर्भमा मात्र नभई सांस्कृतिक र सामाजिक बहुलतासँग जोडेर बुझ्नुपर्छ।
३ कम्युनिस्ट नेतृत्वमा देखिएका चुनौतिहरू
विडम्बना के छ भने, नेपालको वर्तमान सरकार मा पटक पटक सामेल हुने कम्युनिस्ट नेतृत्वले आफ्ना वैचारिक र नैतिक जिम्मेवारी पूरा गर्न सकेको छैन। अवसरवाद, भ्रष्टाचार र व्यक्तिगत स्वार्थका कारण नेतृत्व कमजोर भएको छ। यसले जनताको कम्युनिस्ट विचारप्रति विश्वासमा ठूलो धक्का पुर्याएको छ।
धेरै कम्युनिस्ट नामधारी सरकार र नेताहरूले आफ्नो स्वार्थमा मात्र काम गरेका छन्, जसले आन्दोलन र जनभावनालाई कमजोर पारेको छ। नेतृत्वमा अनुशासन र प्रतिबद्धताको अभावले आन्दोलनलाई उद्देश्यबाट विचलित बनाएको छ।
यस अवस्थामा मात्र सही नेतृत्व र स्पष्ट वैचारिक प्रतिबद्धताले मात्र नेपाली समाजलाई नयाँ दिशामा लैजान सक्छ। नेतृत्वमा नैतिकता, पारदर्शिता र जनहितको भावना हुनु आवश्यक छ।
४ वर्गीय चेतना र सामाजिक जागरणको आवश्यकता
समाजमा वर्गीय चेतना जगाउन आवश्यक छ। जनताले आफू कहाँबाट आएका छन्, कसले तिनीहरूलाई कसरी शोषण गरिरहेको छ र कसरी उनीहरूले सामूहिक शक्ति बन्न सक्नेछन् भन्ने कुरा बुझ्नुपर्छ। वर्गीय चेतनाले मात्र निराशा र अन्योलबाट उक्लिने सम्भावना हुन्छ।
शिक्षा र सामाजिक जागरणले वर्गीय चेतना बढाउँछ र जनतालाई आफ्ना अधिकारका लागि लड्न तयार बनाउँछ। नेतृत्वले यस्तो जागरणका लागि निरन्तर प्रयास गर्नुपर्छ। वर्गीय चेतना नभएसम्म शोषण र असमानता हटाउन सकिँदैन।
५ वर्तमान राजनीतिक अस्थिरता र कम्युनिस्ट आन्दोलनको भविष्य
नेपालमा विगतका दशकहरूमा कम्युनिस्ट आन्दोलनले ठूलो योगदान दिएको छ। राजतन्त्रको अन्त्य, संविधानसभा बाट संविधान निर्माण , ग्रामीण जागरण , समानुपातिक , समाबेसि ब्यबस्था , धर्म निरपेक्षताको स्थापना र सामाजिक न्यायका लागि यसले महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलेको छ। तर पछिल्ला वर्षहरूमा यस आन्दोलनमा आन्तरिक विवाद, अवसरवाद र नैतिक पतन देखिएको छ।
यी समस्याहरूले आन्दोलनलाई कमजोर बनाएको छ र जनताको विश्वासमा संकट उत्पन्न भएको छ। नयाँ कम्युनिस्ट नेतृत्व र वैचारिक पुनरुत्थान आवश्यक छ, जसले समाजलाई वास्तविक न्याय र समानतामा लैजान सक्षम होस्।
६ निष्कर्ष:
आशा र नयाँ सम्भावना
नेपालको समस्या जटिल छ, तर समाधान पनि छ। त्यो हो — वैज्ञानिक समाजवाद र कम्युनिस्ट विचारको सैद्धान्तिक प्रतिबद्धता। निराशा र अन्योलका बीचमा यसले आशाको किरण देखाउँछ।
हामीले नेतृत्व, विचार र नैतिकतामा स्पष्टता ल्याएर मात्र यो आशालाई साकार बनाउन सक्छौं। जनतामा वर्गीय चेतना जगाएर, शोषणको विरुद्ध दृढ सङ्घर्ष गरेर मात्र नयाँ समाजको निर्माण सम्भव छ।
वैज्ञानिक समाजवाद नै नेपालको उज्ज्वल भविष्य हो, जहाँ सबै वर्ग समान, स्वतन्त्र र न्यायपूर्ण समाजमा बाँच्न पाउनेछन्। यो बाटो कठिन छ, तर सही नेतृत्व र प्रतिबद्धताका साथ सम्भव छ।
हामी सबैले यसमा विश्वास राख्नुपर्छ र सक्रिय भूमिका निर्वाह गर्नुपर्छ। यही हाम्रो राष्ट्रिय दायित्व हो र नेपाली समाजको समृद्धि र शान्तिको आधार बन्नेछ।
